Сям'я — найлепшае асяроддзе для развіцця і выхавання асобы, а вось сіроцтва можа мець глыбокія наступствы для малечы і грамадства ў цэлым. У гэтым перакананы спецыялісты Нацыянальнага цэнтра ўсынаўлення, якія рэалізоўваюць права дзіцяці на жыццё і выхаванне ў сям'і. Вынікам такой работы за апошнія 25 гадоў стаў рост колькасці кандыдатаў на ўсынаўленне больш як у тры разы і памяншэнне на 26,5 % колькасці дзяцей-сірот. Хто можа ўсынавіць дзіця ў Беларусі, што рабіць, каб стаць усынавіцелем, ці варта захоўваць таямніцу ўсынаўлення і як неспадзяваныя навіны пра рэальнае становішча спраў могуць паўплываць на малых, расказала Таццяна БЯЛЕВІЧ, дырэктар Нацыянальнага цэнтра ўсынаўлення.
Патрэба ў каранях
На працягу 25 гадоў у Нацыянальным цэнтры ўсынаўлення намагаліся змяніць стаўленне людзей да праблемы сіроцтва і ўсынаўлення, гаворыць яго дырэктар:
— Узровень усвядомленасці і матывацыі грамадзян падчас прыняцця дзіцяці на выхаванне ў сям'ю паступова мяняецца.
Усё менш людзей сёння захоўваюць таямніцу ўсынаўлення, бо разумеюць, што гэта не з'яўляецца рэцэптам для лячэння адсутнасці бацькоўскага клопату ці таблеткай для паспяховай сацыялізацыі маленькага чалавечка ў грамадства. Хоць раней сапраўды існавала такая тэндэнцыя, што людзі намагаліся захаваць ад усіх і ўся сваю гісторыю ўсынаўлення. Усынавіцелі памылкова лічылі, што такой інфармацыяй яны траўміруюць дзіця, а вось калі малое не будзе ведаць пра сваё паходжанне, то лепш сацыялізуецца і пазбавіцца ад мацярынскай і бацькоўскай дэпрывацыі. Некаторыя ўсынавіцелі і самі перажывалі і непакоіліся, як ім жыць з усыноўленым; баяліся, што дзіця будуць крыўдзіць аднагодкі, калі даведаюцца... Ды і ўвогуле — усе так рабілі.
Аднак такі падыход не спрацоўвае, бо навукай даказана, што кожнаму чалавеку для паўнавартаснага развіцця неабходна ведаць свае карані. Чалавек, які не ведае, што яго ўсынавілі, недзе ў падсвядомасці будзе адчуваць: нешта ў яго жыцці ідзе не так. Тым больш калі ўсынаўленне адбылося ў два-тры-чатыры гады. У дзіцяці ўсё роўна глыбока ўнутры будуць захоўвацца нейкія пробліскі ўспамінаў, і яно будзе адчуваць сябе некамфортна, удакладніла дырэктар:
— Практыка паказвае, што там, дзе ўсынавіцелі не ўтойваюць, што яны не біялагічныя бацькі, малыя значна лепш сацыялізуюцца ў грамадства. Яны паважаюць і цэняць і бацькоў-усынавіцеляў — за тое, што тыя з павагай і ўвагай паставіліся да гісторыі дзіцяці, і даруюць у дарослым жыцці сваім біялагічным бацькам. А вось для многіх з тых, хто даведваецца праўду выпадкова, асабліва ў падлеткавым узросце, гэта становіцца моцным ударам па псіхіцы.
Здаровая дзяўчынка да года...
Паказальны момант змены свядомасці ўсынавіцеляў заключаецца ў тым, што яны ўсё часцей жадаюць прыняць малых з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, дзяцей-інвалідаў, а таксама дзяцей больш сталага ўзросту. Хоць многія, як і раней, хочуць, каб у іх сям'і выхоўвалася абавязкова «здаровая дзяўчынка ва ўзросце да года», заўважыла Таццяна Бялевіч:
— Летась, напрыклад, усынавілі ў 5,5 раза больш дзяцей-інвалідаў, чым у 2021-м. Праўда, гэта пераменлівая тэндэнцыя. Для выхавання дзіцяці-інваліда патрэбны значна большыя рэсурсы: псіхалагічныя, фізічныя, фінансавыя, каб займацца неабходнай рэабілітацыяй. Таму прымаюць такіх дзетак у асноўным людзі, якія здольныя даць усё гэта: больш сталага ўзросту, якія шмат дасягнулі, у тым ліку ў духоўным развіцці. Яны, як правіла, маюць вопыт выхавання біялагічных дзяцей і адчуваюць у сабе рэсурс зрабіць больш шчаслівымі асаблівых дзетак. Сталыя людзі становяцца бацькамі і для падлеткаў, і для дзяцей, якія не могуць быць разлучаныя (родныя браты і сёстры).
З нядаўніх сёлетніх усынавіцеляў, напрыклад, — жанчына, якая стала мамай для сляпога хлопчыка. А сям'я з Брэсцкай вобласці ўсынавіла двух хлопчыкаў васьмі і дзевяці гадоў з Гомельскага раёна, хоць першапачаткова кандыдаты ва ўсынавіцелі хацелі прыняць дзяўчынку да пяці гадоў. Вырашыцца на такі крок дапамагла візуалізацыя — мясцовае тэлебачанне зрабіла пра малых відэаролік, і будучыя бацькі, калі пабачылі яго, адразу вырашылі пазнаёміцца з дзецьмі.
Кандыдат — той, хто ўжо навучыўся
Усе ўсынавіцелі скіраваны на паўнавартасную сям'ю, і жаданне стаць бацькамі назіраецца, як правіла, у абодвух сужэнцаў. Найчасцей становяцца бацькамі для сірот сужэнцы ва ўзросце ад 35 да 40 гадоў. Пры гэтым 20 % усынавіцеляў — жанчыны не ў шлюбе, падзялілася дырэктар цэнтра ўсынаўлення:
— Кандыдат ва ўсынавіцелі — чалавек, які ўжо прайшоў навучанне, сабраў неабходныя дакументы і можа стаць на ўлік у цэнтры ўсынаўлення. Заяўнікі часта выказваюць у пажаданнях такія крытэрыі да падбору малога, якія не падыходзяць большасці дзяцей, што знаходзяцца на ўліку ў рэспубліканскім банку даных аб усынаўленні (удачарэнні). Тады спецыялісты знаёмяць кандыдатаў з інфармацыяй пра дзяцей, тлумачаць алгарытм працэдуры ўсынаўлення. У выніку патэнцыяльныя ўсынавіцелі прымаюць рашэнне або чакаць малога адпаведна са сваімі жаданнямі, або пашырыць межы сваіх уяўленняў пра будучае дзіця і, па накіраванні цэнтра ўсынаўлення, пазнаёміцца з адным з тых непаўналетніх, звесткі пра якіх ёсць у банку даных. Як правіла, кандыдаты робяць свае патрабаванні больш памяркоўнымі.
Навучанне праходзяць не ўсе. Пасля першага-другога занятку нехта разумее, што паспяшаўся з рашэннем і прыняў яго на эмоцыях. Тым больш што патэнцыяльным усынавіцелям без прыхарошвання распавядаюць, як адбываецца працэс адаптацыі, наладжвання стасункаў, гавораць аб праблемах, якія могуць узнікаць з усыноўленымі дзецьмі, падзялілася дырэктар.
— Галоўны прынцып нашай працы: не дзіця для сям'і, а сям'я для дзіцяці, таму кандыдаты павінны разумець, што іх светаўспрыманне будзе перавернутае, ім трэба ўсвядоміць, што ўсынаўленне вызначаецца найперш у інтарэсах дзіцяці, і ўсе рэкамендацыі спецыялістаў базіруюцца толькі на гэтым, а ўжо пасля ўлічваюцца пажаданні дарослых людзей. У выніку некаторыя бяруць паўзу, а праз нейкі час (калі будучыя бацькі шмат што для сябе ўсвядомілі), вяртаюцца да тэмы ўсынаўлення. Нашы псіхолагі аказваюць кансультацыйную дапамогу сем'ям на ўсіх этапах усынаўлення: як да з'яўлення дзіцяці ў сям'і, так і пасля. Навучанне не дае гарантый, што ў сям'і ўсынавіцеляў у будучыні не будзе ніякіх праблем, аднак яно рыхтуе бацькоў да разумення таго, што праблемы магчымыя. Таму псіхолагі суправаджаюць бацькоў і пасля ўсынаўлення, кансультуюць іх адпаведна запытам.
Усынавіцель можа сустракацца для знаёмства з патэнцыяльнымі ўсыноўленымі (адпаведна з накіраваннем цэнтра) неабмежаваную колькасць разоў, пакуль не сустрэне свайго малога. Прычым дзіця павінна таксама адчуць, што гэтыя дарослыя — ЯГО бацькі. З 10-гадовага ўзросту сваё жаданне быць усыноўленым малы павінен выказаць у судзе.
Шанц для бацькоў, магчымасць для дзяцей
Дзеці, якіх можна ўсынавіць — гэта ў асноўным сацыяльныя сіроты, яны прайшлі шлях ад адабрання ў біялагічных бацькоў.
— Дзіця, бацькоў якога пазбавілі правоў на яго (згодна з Кодэксам аб шлюбе і сям'і), адразу набывае статус асобы, якая падлягае ўсынаўленню. Аднак паколькі палітыка ў дачыненні да дзяцей скіравана на тое, каб яны жылі ў родных сем'ях, то ў асобных выпадках дапускаецца магчымасць прыпынення працэсу ўсынаўлення, — заўважыла Таццяна Бялевіч. — Аднак шанц былым бацькам на аднаўленне ў правах, як правіла, даецца толькі раз, бо за гэты час мы пазбаўляем дзіця магчымасці трапіць у новую сям'ю і быць шчаслівым тут і цяпер. Пры гэтым біялагічным бацькам трэба мець стасункі з малым, каб не страціць эмацыянальную сувязь. З іншага боку, летась бацькі 157 дзяцей аднавілі свае правы на іх.
Калі бацькі сталі на шлях выпраўлення пазней (праз год-два), а іх дзіця ўжо ўсынавілі, то ніякіх звестак пра яго лёс яны атрымаць ужо не змогуць. Да паўналецця ўсыноўленага звесткі пра ўсынаўленне нельга разгалошваць без згоды ўсынавіцеляў. 18-гадовы ўсыноўлены мае права сам даведацца ўсё пра сваё ўсынаўленне.
Патаемнае і відавочнае
Як сведчаць рашэнні судоў аб усынаўленні, сёлета больш за 50 % усынавіцеляў захацелі захоўваць таямніцу ўсынаўлення. Яе нельга захаваць толькі ў выпадку, калі ва ўсыноўленага дзіцяці ёсць браты і сёстры, пра якіх усынавіцелі павінны паведаміць малым і не перашкаджаць стасункам паміж імі, дадала дырэктар цэнтра:
— Гадоў 20—25 таму былі выпадкі, што сем'і ўсынавіцеляў (каб схаваць факт усынаўлення. — Аўт.) імітавалі цяжарнасць. Нярэдка ўсынавіцелі нават пераязджалі з дзецьмі жыць у іншы горад. Цяпер такой практыкі няма, бо сем'і сталі больш адкрытымі, павысілася якасць падрыхтоўкі кандыдатаў ва ўсынавіцелі, змянілася да лепшага грамадская думка пра дзяцей-сірот і працэс усынаўлення.
Акрамя таго, усё патаемнае заўжды становіцца відавочным, і, як правіла, не самым прыгожым спосабам. І рэакцыя ўсыноўленых можа быць самай рознай, сцвярджае Таццяна Бялевіч:
— Двум падлеткам сваякі і суседзі раскрылі таямніцу ўсынаўлення ў падлеткавым узросце, і для абодвух гэта быў моцны стрэс. Толькі ў сям'і, дзе з дзіцем склаліся даверлівыя адносіны, усынавіцелі змаглі патлумачыць, чаму так адбылося, што хлопец не ведаў свайго паходжання. А другі ўсыноўлены адрэагаваў так: у свае 15 гадоў ён сышоў з дому ў прытулак і падаў заяву аб адмене ўсынаўлення, бо больш не мог давяраць усынавіцелям, якія хлусілі яму столькі часу. Усынаўленне прыйшлося адмяніць.
Ірына СІДАРОК, Звязда
Фота Віктара ІВАНЧЫКАВА
Чаму ўсынавіцелі не спраўляюцца з выхаваннем сыноў і дачок
Дзіця павінна гадавацца ў сям’і, бо гэта найлепшае асяроддзе для яго станаўлення. Так лічаць спецыялісты, і такой мэтай кіруецца дзяржава ў развіцці сямейных форм уладкавання дзяцей, найперш — усынаўлення (удачарэння). У Беларусі ва ўсыноўленых сем’ях жыве каля 7400 малых (толькі летась беларусы ўсынавілі 438 дзетак), і гэта на 17% больш, чым у 2021-м, сведчаць спецыялісты. Пры гэтым у жыцці здараюцца такія з’явы, як адмена ўсынаўлення (удачарэння), ініцыятарам якой могуць стаць бацькі-ўсынавіцелі або дзіця, якому споўнілася 14 гадоў, а таксама органы апекі. Хоць колькасць выпадкаў так званага разусынаўлення ў краіне амаль на траціну зменшылася, і ўвогуле гэта бывае рэдка (не больш за 1% ад колькасці ўсыноўленых малых). Чаму разусынаўляюць дзяцей? Што робіцца, каб папярэдзіць гэта, і хто вінаваты, калі такое здараецца? Адказы на пытанні карэспандэнт газеты шукала з дапамогай Таццяны Бялевіч, дырэктара Нацыянальнага цэнтра ўсынаўлення.
Не палюбіў, пераацаніў сілы, цяжка захварэў…
Разусынаўленне найчасцей за ўсё здараецца з прычыны таго, што ўсынавіцелі не справіліся з выхаваннем дзіцяці, не прынялі яго, не змаглі палюбіць, патлумачыла дырэктар цэнтра ўсынаўлення:
— Адна з прычын адмены ўсынаўлення — з’яўленне ў дзяцей у пераходным узросце эмацыянальных праблем і праблем у паводзінах. Усынавіцелі не заўсёды жадаюць прымаць да ўвагі ўзроставыя змены малых, адмаўляюць сваю адказнасць і ўклад ва ўзаемаадносіны з непаўналетнімі, бачаць праблему толькі ў дзецях. Часам ім здаецца, што ва ўсыноўленага дзіцяці праблемы з паводзінамі ўзнікаюць з-за яго спадчыннасці. Усынавіцелі адмаўляюцца ад прафесійнай дапамогі спецыялістаў, не ўлічваюць былы траўматычны вопыт дзяцей, не гатовыя (не жадаюць) шукаць спосабы наладзіць і захаваць бацькоўска-дзіцячыя адносіны.
Некаторыя ўсынавіцелі (асабліва ўзроставыя) пераацэньваюць свае сілы і магчымасці, што вядзе да невыканання абавязкаў належным чынам. У 40% сем’яў хоць бы адзін з усынавіцеляў быў старэйшы за 55 гадоў. Вядома, што разумець свайго непаслухмянага і бунтарскага падлетка і канструктыўна дамаўляцца з ім у такім узросце могуць далёка не ўсе. Да таго ж па дапамогу такія ўсынавіцелі часта звяртаюцца позна, дадала Таццяна Бялевіч: — Выпадкі адмены ўсынаўлення здараюцца і ў сувязі з жорсткім абыходжаннем усынавіцеляў з малымі, ухіленнем ад ускладзеных на іх бацькоўскіх абавязкаў, у рэдкіх сітуацыях — з-за цяжкай хваробы ўсынавіцеля.
Хто вінаваты?
Праблемам адмены ўсынаўлення ў Беларусі надаецца вялікая ўвага. Кожны такі выпадак уважліва вывучаецца і аналізуецца. Яшчэ да разусынаўлення сям’і ўсынавіцеляў прапануецца дапамога педагога-псіхолага сацыяльна-педагагічнага цэнтра па месцы жыхарства. Яны таксама могуць звярнуцца да педагога-псіхолага ў цэнтр усынаўлення, заўважыла Таццяна Бялевіч:
— Калі ўсынавіцелі прыходзяць да псіхолага з праблемай, што дзіця кепска сябе паводзіць (напрыклад, крадзе, не хоча вучыцца, прагульвае школу), і просяць, каб мы выправілі малога, а сваю адказнасць за ўклад у яго выхаванне адмаўляюць і тлумачаць, што ўсё гэта «гены дзіцяці», у такіх выпадках дапамагчы вельмі складана. Калі адносіны ў сям’і цалкам разладжаны, педагогу-псіхолагу прыходзіцца працаваць з кожным, у тым ліку і з усынавіцелямі.
Нярэдка бацькі адмаўляюцца ад дапамогі педагога-псіхолага, бо не маюць намеру мяняцца самі і бачаць праблему толькі ў дзіцяці. Сваю ж віну ў тым, што не справіліся з выхаваннем малога, не змаглі знайсці падыход да дзіцяці, наладзіць даверлівыя дзіцяча-бацькоўскія адносіны, такія бацькі цалкам адмаўляюць, удакладніла спецыяліст:
— Пасля адмены ўсынаўлення з малымі абавязкова працуюць педагогі-псіхолагі, бо ва ўсім, што адбылося, дзеці вінавацяць толькі сябе.
І гэта вельмі сур’ёзная траўма для дзіцяці. Для такіх малых спецыялісты заўжды намагаюцца знайсці новую сям’ю або дзіцячы дом сямейнага тыпу.
Калі адмена ўсынаўлення адбылася ў дачыненні да падлетка ці юнака, ён часцей за ўсё трапляе на дзяржзабеспячэнне ў каледж (ліцэй). Калі дзіця да ўсынаўлення знаходзілася, напрыклад, у замяшчальнай сям’і, нярэдка яно туды і вяртаецца. У дзяцей меншага ўзросту ёсць усе шанцы, што іх усынавяць іншыя бацькі, і такія выпадкі не рэдкасць, падзялілася дырэктар цэнтра ўсынаўлення:
— Калі здарылася адмена ўсынаўлення, гэта не азначае, што дзіця немагчыма зноў усынавіць. Сёлета ў ліпені ўсынавілі, напрыклад, двух дзетак, адмена ўсынаўлення якіх адбылася ў 2022-м. І мы вельмі рады, што малыя знайшлі новую любячую сям’ю.
Выбар ёсць
Калі ўсынавіцелі гатовы працаваць сумесна з псіхолагам, змяняцца, то дзіцяча-бацькоўскія адносіны можна наладзіць, і разусынаўлення ўдасца пазбегнуць. І ў цэнтры ўсынаўлення робяць усё, каб папярэдзіць разбурэнне сям’і.
— Для прафілактыкі адмены ўсынаўлення нацыянальным цэнтрам арганізаваны клубы падтрымкі ўсынавіцеляў у Магілёве, Віцебску і Брэсце, група падтрымкі ўсынавіцеляў у вайберы, група падтрымкі ўсынавіцеляў у закрытай групе ў «ВКонтакте», — расказала Таццяна Бялевіч. — Падчас падрыхтоўкі кандыдатаў ва ўсынавіцелі да выканання бацькоўскай ролі ім расказваюць пра магчымасць звяртацца з любой праблемай да педагога-псіхолага. Прычым раяць не зацягваць з гэтым, а шукаць дапамогі, як толькі ўзнікла пытанне, каб пасля не было надта позна.
У 2021 годзе ў Нацыянальным цэнтры ўсынаўлення распачаты праект «Адмена ўсынаўлення вачыма дзіцяці».
Відэаролік з расповедам дзяўчыны пра адмену ўсынаўлення лідзіруе ў праглядах на YouTube-канале ўстановы.
Для прафілактыкі адмен усынаўлення быў таксама створаны мультыплікацыйны фільм «Выбар ёсць», змешчаны на галоўнай старонцы цэнтра. А для аказання комплекснай псіхолага-педагагічнай дапамогі ўсынавіцелям цэнтрам усынаўлення сёлета рыхтуецца і ўзгадняецца праект праграмы псіхолага-педагагічнага суправаджэння сямей усынавіцеляў (удачарыцеляў).
Прозвішча — пакінуць, аліменты — прызначыць
Згодна з заканадаўчай практыкай краіны, як сведчаць юрысты, звярнуцца ў суд для разусынаўлення (разудачарэння) могуць не толькі ўсынавіцелі, але і сам падлетак, калі яму споўніцца 14 гадоў і ён захоча адмовіцца ад сваіх усынавіцеляў. Падаць іск на адмену ўсынаўлення таксама можа орган папячыцельства ці пракурор.
Адмена ўсынаўлення адбываецца, калі яно перастае адпавядаць інтарэсам дзіцяці. Усынавіцелі ўхіляюцца ад бацькоўскіх абавязкаў ці злоўжываюць імі, пакутуюць ад алкагалізму ці наркаманіі, кепска ставяцца да ўсыноўленага. У абазначаных выпадках маюць месца паводзіны ўсынавіцеляў, якія супярэчаць інтарэсам усыноўленага імі дзіцяці. З улікам меркавання дзіцяці, якому споўнілася 10 гадоў, суд можа адмяніць усынаўленне і па іншых прычынах.
Калі іск аб адмене ўсынаўлення прад’яўляе ўсынавіцель, то адказчыкам па справе будзе ўсыноўленае дзіця, правы і інтарэсы якога ў судзе будуць прадстаўляць органы апекі і папячыцельства і пракурор. Удзел апошніх у разборы абавязковы. Справы аб адмене ўсынаўлення дзяцей замежнымі асобамі ці асобамі без грамадзянства разглядаюцца ў судзе з удзелам органа апекі і папячыцельства, пракурора і прадстаўніка Нацыянальнага цэнтра ўсынаўлення.
Правы і абавязкі, якія ўзніклі ў выніку ўсынаўлення паміж усынавіцелямі і ўсыноўленымі, спыняюцца з моманту, калі рашэнне суда аб адмене ўсынаўлення ўступіла ў законную сілу.
Рашэнне аб змене ці захаванні за малым імя, імя па бацьку і прозвішча, якія былі прысвоены яму пры ўсынаўленні, указваецца ў рашэнні суда аб адмене ўсынаўлення. Змена ўласнага імя, імя па бацьку і прозвішча, а таксама даты і (або) месца нараджэння дзіцяці, якому споўнілася 10 гадоў, магчымая толькі са згоды дзіцяці.
Зыходзячы з інтарэсаў дзіцяці і неабходнасці забяспечыць утрыманне малога ў будучым, суд можа абавязаць былых усынавіцеляў выплачваць сродкі на ўтрыманне разусыноўленага дзіцяці згодна з часткай 5 артыкула 140 Кодэкса аб шлюбе і сям’і.
Адмена ўсынаўлення дапускаецца ў дачыненні да непаўналетніх. Выключэнне, датычнае паўналетніх, — калі на адмену ўсынаўлення маецца ўзаемная згода ўсынавіцеля, паўналетняга ўсыноўленага і бацькоў усыноўленага. Адмена ўсынаўлення паўналетняга, як правіла, звязана са стратай бацькамі прававой сувязі з дзіцём у выніку абставін, якія ад іх не залежалі, калі іх згоды на ўсынаўленне не патрабавалася.
Ірына СІДАРОК, Звязда
«Народная асвета» рекомендует:
Вы — счастливые родители! Развивающие игры от 0 до 3 лет
Э. В. Вашкевич
Автор Эльвира Вашкевич приглашает в увлекательный мир детских игр, которые помогают в физическом и интеллектуальном развитии малышей от нуля до трех лет. В книге вы найдете не только сами игры, но и некоторые теоретические основы их применения, методики раннего развития и т. д.
Адресуется родителям и воспитателям.
14.17 руб.